بیشک یکی از اولین تصاویری که در ذهن هر کسی از شهر استانبول وجود دارد، موزه یا مسجد ایاصوفیه است. کلمه “ایاصوفیه” در زبان یونانی به معنی “حکمت الهی” میباشد .این بنا یادگار امپراطوری روم شرقی و شاهکار معماری بیزانس است که به مدت 15 قرن پابرجا باقی‌مانده است.
برای اینکه بتوانیم تاریخچه مسجد ایاصوفیه را بیان کنیم، ابتدا باید نگاهی به تاریخ استانبول، امپراطوری روم و جایگاه مسیحیت در امپراطوری روم بیاندازیم.
تاریخ مختصر استانبول
امپراطوری روم از جمله حکومتهایی بود که نمیتوانست تعادلی بین دین و سیاست ایجاد کند. به دلیل همین ناهماهنگیها، در این دوران، دین مسیحیت ممنوع اعلام شده بود. بعد از مصلوب شدن حضرت عیسی توسط رومیان و دوباره زنده شدن ایشان، مریدان او خوشحال شده و این خبر خوب را در سطح شهر به همه مردم با خوشحالی میگفتند. همین عمل باعث شد مریدان حضرت مسیح در طول امپراطوریهای پیاپی روم، به مدت 300 سال تحت ظلم و ستم واقع شوند.
این ظلم و ستم تا سال 305، تا کنارهگیری دیوکلسین (Diocletian) از امپراطوری، ادامه داشت. بعد از وفات دیوکلسین، جنگ بر سر تاج و تخت در شهر امروزی ازمیت (İzmit) اتفاق افتاد. در این جنگ رخ داده برای تاج و تخت، کنستانتین پیروز شده و امپراطوری روم را در دست میگیرد. شب قبل از آخرین جنگی که کنستانتین در آن پیروز شد، در خواب شکل “XP” را دیده بود که در زبان یونانی ”Χριστός” به معنی “مسیح” بود و همین خواب دلیل نزدیکی او به مسیحیت شد. به این ترتیب ظلم 300 ساله بر پیروان مسیح با شروع امپراطوری کنستانتین، به پایان رسید.
بیشتر بخوانید: راهنمای سفر به استانبول: صفر تا صد سفر به شهر رویایی دوقاره‌ای
تاریخچه مسجد ایاصوفیه استانبول
قبل از بنا شدن ایاصوفیه، در محل آن دو کلیسای کوچک‌تر وجود داشت. یکی از آنها توسط پسر کنستانتین در سال 306 میلادی ساخته شده‌بود. این بنا در زمان شورشهایی که به دلیل ناآرامی در شهر اتفاق افتاده بود، از بین رفت.
در زمان ژوستینیان، مردم شهر به دلیل ناآرامیهای موجود، اعتراض گستردهای سر دادند که سبب نابودی قسمت اعظمی از شهر شد. ژوستینیان توانست این شورش را سرکوب کند، اما باید فکری به حال خرابیهای اتفاق افتاده میکرد.
این اتفاق فرصتی بود برای او که بتواند با ساختن دوباره شهر، محبوبیت خود را بین مردم بازیابد. او می‌خواست مانند کنستانتین که شهر روم را از صفر شروع به ساختن کرده بود، شهری بنا کند، ولی شهر موردنظر وی اورشلیم، یا بیتالمقدس بود. همانطور که از نامش پیداست، این شهر، شهر مقدسی برای تمام ادیان به حساب میآمد.
یکی از آداب و رسوم دینی در آن دوره، این بود که محل احداث بناهای مذهبی جدید را در جایی که قبلا بنای مذهبی وجود داشت انتخاب میکردند. بنابراین کلیسای گفتهشده، در محلی که قبلا عبادتگاهی برای ارتباط خدا و مردم وجود داشت، ساخته شد. مسجد ایاصوفیه سومین کلیسایی بود که در این محل بنا شد.
ژوستینیان شبی در خواب میبیند که از او میخواهند، معبدی برای عبادت خدا بسازد. ماکت این معبد نیز به او نشان داده شده بود. او با هیجان از خواب بیدار شده و دو معمار مهم و سرشناس آن زمان، آنتمیوس و ایسیدوروس، را دعوت کرد. این دو معمار با نگاهی به پلانهای پیشنهادی ژوستینیان گفتند که ساختن این بنا غیر ممکن است، اما ژوستینیان مصمم بود که این کلیسا ساخته شود. بنابرابن برای ساخت این بنا، 1000 کارگر تحت نظر 100 استادباشی با تمام قوا کار کردند. ساخت این بنا در فوریه سال 532 شروع شد و در دسامبر سال 537، به محلی برای عبادت مردم تبدیل شد.
ایاصوفیه در زمان ساخت، بزرگترین بنای ساخته شده در دنیا بود (با صرفنظر از اهرام مصر) و به مدت 1000 سال نیز اینگونه ماند. گنبد این کلیسا به مدت 1000 سال گستردهترین گنبد موجود در سراسر دنیا به حساب میآمد.
تبدیل کلیسای ایاصوفیه به مسجد
همانطور که گفته شد ایاصوفیه تا قبل از پیروزی امپراطوری عثمانی، به عنوان کلیسای جامع شناخته می‌شد. اختلاف بین کاتولیک‌ها و ارتدکس‌ها مساله‌ای بسیار قدیمی و دیرینه است اما اشغال استانبول توسط لاتین‌ها، این اختلاف را تشدید کرد. مردم لاتین همه‌جا را تخریب کرده و وسایل ارزشمند موجود در کلیسای ایاصوفیه را غارت کردند.
آنها علاوه بر غارت‌ها و خرابی‌هایی که به بار آورده بودند، مردم را نیز تحت شکنجه قراردادند. به همین دلیل مردم بیزانس نسبت به کاتولیک‌ها کینه و نفرت فراوانی داشتند. در 29 می 1453 سلطان محمد دوم توانست استانبول را فتح کرده و لقب “فاتح” را به خود نسبت دهد.
“فاتح” بعد از پیروزی و تصرف استانبول، به مردمی که بسیار ترسیده بودند اطمینان آیندهای امن و روشن را داد. او بلافاصله وارد کلیسای ایاصوفیه شده و نماد پیروزیاش را در مرکز بنا قرار داد. بعد از انجام آیین پیروزی، تیری به سمت گنبد رها کرد.
“فاتح” بعد از گفتن اولین اذان و سجده شکری که برجای آورد، 2 رکعت نماز در مسجد ایاصوفیه خواند. به این ترتیب ایاصوفیه رسما توسط سلطان محمد دوم تبدیل به مسجد شد. 2 روز پس از فتح استانبول، کلیسای ایاصوفیه برای اقامه نماز جمعه آماده شد. این نماز به امامت آق شمسالدین اقامه شد و خطبه آن، به نام پادشاه عثمانی خوانده شد.
بیشتر بخوانید: آکواریوم استانبول: کشف دنیایی جذاب برای علاقه‌مندان به رازهای زیر دریا
در قرون 16 تا 17، عناصر اسلامی مانند منارهها، میرآب و منبرها توسط معمار سینان به این بنا اضافه شد. در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه نگاشته شد؛ علاوه بر آن، لوحهای الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین دورتا دور سقف این مسجد نوشته شدهاست.
معماری مسجد ایاصوفیه
اولین چیزی که در ورود به محوطه مسجد ایاصوفیه، توجه هر بینندهای را به خود جلب میکند، المانهای معماری گوناگونی است که از اکثرشان از ایاصوفیه دوم (کلیسایی که قبل از ایاصوفیه وجود داشت) باقی مانده است.
بعد از گذر از محوطه این بنا، به بنای دو طبقه ایاصوفیه میرسیم که به سبک بیزانس کلاسیک، با سنگها و آجرهای گوناگون ساخته شده‌اند. هنگام ورود از در اصلی وارد فیلتر ورودی مجللی که با موزاییکهای ریز و فیگوراتیو تزیین شده، مواجه میشویم.
اولین تصویر جذابی که هر بینندهای را وادار میکند تا دقایقی آنجا بماند و با دقت به تصویر نگاه کند، تصویری از حضرت عیسی است که لوحی در دست گرفته که روی لوح جملهی “صلح با شما باشد، من نور دنیا هستم” از انجیل نوشته شدهاست. در دو طرف تصویر حضرت عیسی دو تصویر دیگر را مشاهده میکنیم که یکی چهره جبرئیل و دیگری حضرت مریم است.
مهمترین ویژگی بنای ایاصوفیه، گنبد بسیار بزرگ آن بود که باید روی یک مقطع مربعی شکل قرار میگرفت. دلیل اینکه معماران یاد شده ساختن این بنا را غیر ممکن میدانستند، وجود همین گنبد روی پلان مربعی شکل بود.
برای نگه داشتن این گنبد بزرگ در 4 طرف، از ستونهای مستحکم استفاده شدهاست. علاوهبرآن معماران متبحر این بنا، برای کم کردن نیروی فشاری گنبد، دو گنبد کوچک نیمدایرهای در دو طرف گنبد اصلی ایجاد کردند.
یکی از جذابیتهای این گنبد بزرگ، وجود پنجرههای دورتادور آن است که با فاصله بسیار کم در کنار یکدیگر تعبیه شده‌اند. این پنجرهها علاوه بر نور بسیار خوبی که به داخل بنا هدایت می‌کنند؛ دید بصری جذابی نیز به گنبد میدهند. به طوریکه در نگاه اول تصور میکنید گنبد روی آسمان است و اتصالی با ستونها ندارد.
این گنبد علاوه بر ارزش معماری، ارزش دینی فراوانی نیز برای مردم آن دوران به همراه داشتهاست. اگر با دقت به 4 طرف گنبد نگاه کنید، تصاویر فرشتههای سرافیم را خواهید دید که دوتا از آنها از موزاییک ساخته شده است. مسیحیان بر این عقیدهاند که فرشتههای سرافیم، تخت خدا را حمل می‌کنند. درنتیجه می‌توان گفت گنبدی که در 4 جهت آن تصاویر فرشتگان سرافیم دیده می‌شود، همان تخت خدا است.
یکی دیگر از جذابیتهای ایاصوفیه این است که تمام قسمتهای آن از سنگ مرمر ساخته شده است. سنگ‌های مرمر رنگارنگ و متنوع نشانگر جلال و شکوه این بنا هستند.
در قسمتی از مسجد ایاصوفیه فضای مخصوص محافظت شده‌ای برای تاجگذاری امپراطوری‌ها به وجود آمده بود. کف‌سازی به وسیله سنگ‌های مرمر رنگارنگ و گوناگون، این بخش را از سایر فضاها جدا میکند.
طبقه اول این بنای دو طبقه، به نام “طبقه گالری” شناخته می‌شود. ساختار این طبقه نیز مانند طبقه همکف از مرمرهای متنوع است. مهمترین فضای جای گرفته در این طبقه، لژ مخصوص امپراطوری است که در آن امپراطور میتوانست به تمام مراسم دینی و سیاسی که در طبقه پایین برگزار می‌شد، نظارت داشته باشد.یکی دیگر از جذابیتهای معماری مسجد ایاصوفیه، سرستون‌های خاصی است که با تکیک آژور ساخته شده‌اند.یکی از فضاهای بسیار کاربردی و جذاب این مسجد، اتاقی برای مراسمهای دینی بود که دیوارهای آن با موزاییکهای فیگوراتیو تزیین می‌شد. متاسفانه امروزه قسمت اعظمی از این طرح موزاییکی از بین رفته است.
در کنار المانها و فضاهای اسلامی که در دوره عثمانی به مسجد ایاصوفیه اضافه شد، کتابخانه سلطان محمود اول به عنوان یکی از مهمترین فضاهای اضافه شده در این دوره شناخته می‌شود. این کتابخانه در سال 1739 به دستور خود سلطان محمود ساخته شد که شامل قفسه کتب، سالن مطالعه و اتاق نگهداری کتب ارزشمند بود.
بنای ایاصوفیه در طول تاریخ خود به مدت 916 سال به عنوان کلیسا و 481 سال به عنوان مسجد شناخته می‌شد. در نهایت در سال 1943 به دستور مصطفی کمال آتاتورک و تصمیم شورای وزیران، مسجد ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و از آن زمان مورد بازدید مسافران و گردشگران زیادی قرارگرفت.
طبق دستور رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور وقت ترکیه، این بنا از تاریخ 24 جولای 2020 به عنوان مسجد مورد استفاده عموم مردم قرارگرفته است.
بیشتر بخوانید: مراکز خرید استانبول در قسمت اروپایی: با بهترین، زیباترین و ارزان‌ترین مراکز خرید آشنا شوید!
ایاصوفیه، مسجدی به قدمت تاریخ و فرهنگ ترکیه
در این مقاله به معرفی مسجد ایاصوفیه و بررسی تاریخچه پرقراز و نشیب این بنای شگفت‌انگیز پرداختیم. همانطور که مشاهده کردید، شهرت جهانی این بنا به پشتوانه تاریخ و فرهنگ بی‌نظیری که در پس آن قرار دارد، چندان دور از انتظار نیست. امیدواریم که با مطالعه این مقاله، دید عمیق‌تر و متفاوت‌تری نسبت به این بنای فرهنگی و تاریخی داشته باشید.